Ο Πλούταρχος στα Ηθικά έγραφε: «Μην πράξεις τίποτε που να ντρέπεσαι να το πεις στους συμπολίτες σου ή να το κρύψεις από τους θεούς».
Ο ήλιος αναδυόταν πίσω από τον Ταΰγετο, λούζοντας με χρυσό φως τα αλύγιστα τείχη της Σπάρτης. Ένας νεαρός, ο Κλεάνθης, ντυμένος με τον απλό κόκκινο χιτώνα των εφήβων, στεκόταν σιωπηλός στην αυλή της παλαίστρας. Σήμερα, δεν ήταν μια συνηθισμένη ημέρα. Σήμερα, η φωνή των προγόνων του θα δονούσε μέσα του, και το μάθημα δε θα ήταν μονάχα για το ξίφος, αλλά για την ψυχή. Ο δάσκαλός του, ένας γέροντας πολεμιστής που είχε δει τη φωτιά πολλών μαχών και τις σκιές πολλών χειμώνων, πλησίασε. «Θυμήσου, Κλεάνθη» του είπε με τη φωνή σαν πέτρα που κυλά στο φαράγγι, «δεν εκπαιδεύεσαι μόνο για να σκοτώνεις, αλλά για να ζεις ενάρετα, όπως διέταξε ο Λυκούργος και όπως υμνούσε ο Πλούταρχος».
Η Αγωγή των Νέων – Η “Αγωγή” των Ψυχών
Η αγωγή στη Σπάρτη δεν ήταν απλώς στρατιωτική εκπαίδευση. Ήταν η σμίλευση του χαρακτήρα. Ο Πλούταρχος, στους Βίους Παράλληλους, εξυμνεί το σπαρτιατικό σύστημα που έπλαθε άνδρες αυτάρκεις, εγκρατείς, και απόλυτα αφοσιωμένους στην πόλη. Από την ηλικία των επτά ετών, τα παιδιά απομακρύνονταν από τις οικογένειές τους και ζούσαν σε ομάδες. Μάθαιναν να υπομένουν τον πόνο, να αντέχουν την πείνα, να μιλούν λίγο αλλά ουσιωδώς.
«Ούτε οι ποιητές, ούτε οι φιλόσοφοι ανέθρεψαν τέτοιες ψυχές», θα έγραφε αργότερα ο Πλούταρχος, «αλλά οι Σπαρτιάτες νομοθέτες, που δίδαξαν με την πράξη και όχι με τον λόγο».
Οι Φωνές του Σόλωνα – Η Ηθική ως Κανόνας Ζωής
Μα ο Κλεάνθης δεν γνώριζε μόνο τους νόμους του Λυκούργου. Στα μυστικά του σχολείου, με τη βοήθεια ενός ξένου σοφού Αθηναίου που διέμενε προσωρινά στη Σπάρτη, έμαθε για τον Σόλωνα — τον ποιητή νομοθέτη, που ύμνησε τη σωφροσύνη, τη δικαιοσύνη και τη μέτρια ζωή. Ο Σόλων δεν δίδασκε με τη βία, αλλά με το παράδειγμα και τον λόγο. Στα αποσπάσματα της ποίησής του διασώζονται λέξεις σαν χρησμοί:
«Το μέτρον είναι το παν· η αλαζονεία φέρνει την πτώση, και η αρετή μένει στον μετριοπαθή».
Αυτό, ο Κλεάνθης δεν το ξέχασε ποτέ. Όπως και το βράδυ που τον δοκίμασαν, αφήνοντάς τον νηστικό, παγωμένο, και μόνο στην ύπαιθρο. Τότε δεν ήταν το σώμα του που κρύωνε, αλλά η ψυχή του που αναρωτιόταν: «Γιατί;»
Η απάντηση ήρθε, με τα λόγια του Πλούταρχου να αντηχούν μέσα του: «Διδάσκονται πώς να υπομένουν, πώς να μην ενδίδουν στις απολαύσεις, πώς να κρατούν ψηλά το μέτωπο μπροστά στο άδικο».
Η Κληρονομιά
Ο Κλεάνθης μεγάλωσε. Έγινε πολίτης, όμοιος, όπως έλεγαν. Δεν αναρωτιόταν πια. Ήξερε γιατί είχε μάθει την σιωπή, την υπομονή, την πειθαρχία. Γιατί, όπως έλεγε ο Σόλων, «η πολιτεία διασώζεται όταν οι πολίτες θέτουν το κοινό πριν από το ιδιωτικό».
Στο τέλος κάθε ημέρας, καθώς έσκυβε να πιει νερό από την πηγή, έβλεπε το πρόσωπό του καθρεφτισμένο — και πίσω από αυτό, τα πρόσωπα των προγόνων του. Του Λυκούργου, του Πλούταρχου, του Σόλωνα. Του εαυτού του.
Γιατί η εκπαίδευση δεν ήταν το τέλος. Ήταν η αρχή της αρετής της ζωής που δεν έχει ανάγκη θεατές για να είναι έντιμη.
